Επειδή “ξεχνούν εύκολα οι άνθρωποι σήμερα” και επειδή ήδη έχω αρχίσει να ξεχνάω...
«Είναι κεντρικό υπαρξιακό ζήτημα για τον καθένα, το ποιος είναι». Με κεντρικό άξονα το ζήτημα της ταυτότητας και την αμείωτη όπως αποδέχεται αγωνία για την επίγεια δικαιοσύνη, ο συγγραφέας Νίκος Θέμελης, ατμοσφαιρικός, ειρωνικός, ιστορικά τεκμηριωμένος, ίδιος αλλά και ολότελα άλλος, παρέδωσε πρόσφατα στο αναγνωστικό κοινό και το έβδομο μυθιστόρημα. “Η συμφωνία των ονείρων” (Εκδ. “Μεταίχμιο”, αυτή τη φορά, τα προηγούμενα ήταν “Κέδρος”), με μια Μαριάνθη πανταχού παρούσα τεράστια, που όλα τα ερμηνεύει κατά το δοκούν και τα διαφεντεύει:
“Η γιαγιά Μαριάνθη πίστευε στα όνειρα. Στο κομοδίνο δίπλα από το κρεβάτι της είχε εκτός από την Αγία Γραφή και το Πηδάλιον, τον Προφητικό Ονειροκρίτη του Παζίνη. Ζούσε με τα νοήματα και τις αμφισημίες τους, τα σύμβολα, τα προμηνύματα και τα απόνερά τους. Μονολογούσε σιωπηλά ψάχνοντάς τα, ψηλαφώντας τα και θρυψαλιάζοντάς τα. Τα έξανε επίμονα με τα νύχια του μυαλού της, λες κι ήταν μαινάδα μπροστά σε αινιγματικές κατάλευκες δαντέλες ή μαύρα αποτρόπαια τούλια που έκρυβαν την αλήθεια. Άλλοτε πάλι τα μετάγγιζε μουρμουριστά σε κάποιον της εμπιστοσύνης της αόρατο παρόντα”. Ο,τι χαλά την επιφάνεια, διαστρέφεται και εξαφανίζεται σαν σκουπιδάκι κάτω από το χαλί της:
“Το ζήτημα έπρεπε να ξεχαστεί πάση θυσία και η οικογένεια να έρθει πάλι στα συγκαλά της. Πέρασε από την αγορά και ψώνισε δυο τρία πράγματα που θυμόταν ότι έλειπαν από το ολοκαίνουργιο ηλεκτρικό ψυγείο της”...
Αλλά παρ' όλα αυτά, ο γιος της ο αντάρτης, η κόρη της Νίκη, η εγγονή της Μυρσίνη, ο παπα- Μιχάλης, η ίδια η... Ιστορία, όλο και της ξεφεύγει! Δεν γίνεται, δεν μπορεί να συμβεί διαφορετικά.
“Είναι σίγουρο ότι οι περισσότεροι χαρακτήρες των βιβλίων μου είναι ήρωες που φεύγουν. Τουλάχιστον, στην συντριπτική τους πλειοψηφία. Και οι δευτεραγωνιστές, ακόμα κι εκείνοι που δεν κάνουν μεγάλες επαναστάσεις. Κυνηγώντας αλλού οι ίδιοι τη θέση τους στην ιστορία. Κι αλλού, είναι η ίδια η ιστορία που θα τους αναγκάσει να πάρουν θέση.
Στις δικές μου μυθοπλασίες είναι έντονο το στοιχείο της κινητικότητας των Ελλήνων. Μιας κινητικότητας που προσδιορίζει την ανάγκη τους για περισσότερες δυνατότητες, για ελευθερία, για ανοιχτούς ορίζοντες, για υπέρβαση καταστάσεων...”
Ο Νίκος Θέμελης υπήρξε για την ελληνική λογοτεχνία μια περίπτωση ιδιάζουσα και κεραυνοβόλα. Σύμβουλος επί σειρά ετών του πρώην πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη, ξαφνικά ταράζει τα εκδοτικά ύδατα με έναν διαφορετικό τρόπο ανάγνωσης της Ιστορίας. Με τον αντίκτυπο και με τη δράση των απλών, καθημερινών ανθρώπων.
Αναγνωρίζοντας ότι η “Αναζήτηση” και η “Ανατροπή”, “ναι, είναι οι εμμονές μου”, ξεκινούσε το 1998 και εν πλήρη πολιτική δράση ακριβώς από τις εμμονές του.
“Αναζήτηση” το πρώτο του μυθιστόρημα που κυκλοφορούσε από τον “Κέδρο” και μας έφερνε σ' επαφή με το κλασικό ευρωπαικό μυθιστόρημα, ένα είδος που στην χώρα μας, ουδέποτε ευδοκίμησε.
Στόχος του – και στα επτά μέχρι σήμερα μυθιστορήματα- είναι πρωτίστως η Ιστορία. Και η μεγάλη ανθρώπινη περιπέτεια.
Ιστορικά δεδομένα, ήρωες ολοζώντανοι, εποχές ατμοσφαιρικές, η τοιχογραφία ενός αιώνα που “αναζητούσε” πρώτα, και κατόπιν, συνεχίζοντας, βίωνε “ανατροπές”. Με την “αναλαμπή” του διαφωτισμού ίσα που να τον αγγίζει.
Στην “Αναζήτηση” η αφήγηση πήγαινε “σκυταλοδρομία”, μέσα από τρεις άντρες. Ξεκινώντας από τον “Νικολή εφέντη” (με ρίζες στην οικογενειακή ιστορία), συνέχιζε από πατέρα σε γιο και εγγονό.
Στην “Ανατροπή” το κεντρικό πρόσωπο ήταν μια γυναίκα, η Ελένη. Η οποία και ζώντας λίγο πριν από το γύρισμα του αιώνα, βίωνε μέσα απ' εκείνον και όλες τις μεγάλες ανατροπές: βιομηχανική και σοσιαλιστική επανάσταση, τον αγώνα των γυναικών για φεμινισμό.
Στην “Αναλαμπή” όλα περιστρέφονταν γύρω από μια τυπικά αστική οικογένεια, στις αρχές του εικοστού αιώνα και φτάνοντας και μέχρι τον μεσοπόλεμο. Στις σελίδες της, η βιομηχανική επανάσταση και η αυγή του διαφωτισμού.
Η τριλογία και συγκεκριμένα το δεύτερό της βιβλίο η “Ανατροπή”, του χάρισε και το πρώτο Κρατικό Βραβείο. Συνηθίσαμε μαζί του να μετρούμε τους σφυγμούς της εποχής.
Έτσι όταν το 2005 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα “Για μια συντροφιά ανάμεσά μας” τα δεδομένα ελαφρώς τροποποιούνταν. Ο χρόνος γινόταν “ο απόηχος της Γαλλικής Επανάστασης” και η δική μας η ελληνική που καραδοκούσε. Η ιστορία διαδραματιζόταν το 1794 στη Στεφανούπολη, και εμπεριείχε όλη την “αγωνία ενός εθνικού αυτοπροσδιορισμού” σε μια περίοδο και πάλι μεγάλων ανατροπών. Αλλά η οικογένεια ισχυρή, μοναδική συντροφιά, ακόμα υποσχόταν.
Το 2007 με το μυθιστόρημα “Μια ζωή δυο ζωές” ο συγγραφέας έθετε τα θεμέλια στο όνειρο. Στον παρόντα χρόνο πια και οι μεγάλες ανατροπές, εσωτερικής φύσης. Ο Οδυσσέας Πολίτης, συγγραφέας και πανεπιστημιακός, ανιχνεύοντας τον καιρό μας αρχίζει να γράφει. Η αφήγηση πρωτοπρόσωπη και τα διλήμματα, σισύφεια. Επιχειρώντας να χωρέσει με την γραφή, δυο ζωές μέσα σε μια ζωή.
Με τις “Αλήθειες των άλλων” το 2008 ο Νίκος Θέμελης κατά κάποιον τρόπο, επέστρεφε. Και μέσα από μια οικογενειακή σάγκα μιλούσε για πρώτη φορά τόσο ανοιχτά για την μικρασιατική καταστροφή, και τις αλήθειες που αλλάζουν όψη κατά το δοκούν. Είναι και θέμα οπτικής και θέσης η αλήθεια. Θέτοντας, όμως, και πάλι επί τάπητος το ζήτημα της ταυτότητας και της αέναης συνέχειας του Ελληνισμού.
Με το καινούργιο του μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε πρόσφατα και με τον τίτλο “Η Συμφωνία των ονείρων”, ο συγγραφέας Θέμελης μοιάζει ν' αλλάζει.
Διατηρώντας τα βασικά- το ιστορικό πλάνο, τη σχέση της Ιστορίας με τις μικρές ιστορίες των ηρώων και το ζήτημα της ταυτότητας- προχωρεί ακόμα πιο πέρα. Στην πικρότατη αίσθηση ότι στην Μεταπολεμική Ελλάδα κάτι δεν πάει καλά με την απόδοση δικαιοσύνης.
Και πάλι, η Ιστορία, κυρίαρχος. Κι αυτή τη φορά, ο πυρήνας μια κλασική, ελληνική οικογένεια. Και με πλοκή που ξεκινά λίγο πριν απ' τον πόλεμο, συμπεριλαμβάνοντας μέσα, μαυραγορίτες, εμφύλιο, εσωτερικά οικογενειακά δράματα- αγγίζει την εποχή μας. Μοναξιά, οικογενειακή βία, ναρκωτικά, ψυχολογική καταπίεση, όλα στο μικροσκόπιο με ακρίβεια εντομολόγου.
Με διαφωτιστικό μότο την σαιξπηρική φράση “Είμαστε όλοι φτιαγμένοι από υλικά ονείρων”, στο καινούργιο του σπονδυλωτό μυθιστόρημα αναδεικνύει και αποδεικνύει την διπλή όψη της ονειρικής μας φύσης που ενίοτε γίνεται και εφιαλτική. Φως και σκοτάδι.
Οι τέσσερις ιστορίες που αποτελούν, τελικά, την εκδοχή της μιας οικογένειας, η αφήγηση- οπτική πηγαίνει από τα μαντικά και χειριστικά όνειρα της γιαγιάς Μαριάνθης, στα μεσοαστικά όνειρα για προκοπή της κόρης της Νίκης και του εγγονού της Γιάννη, το ιδιοτελές όνειρο του γιου της Άγη και το συλλογικό όνειρο που επανέρχεται ως άγραφος νόμος στη ζωή της εγγονής της Μυρσίνης η οποία λειτουργεί και ως σύγχρονη Αντιγόνη.
Ντοστογιεφσκικής υπαρξιακής ηθικής το καινούργιο μυθιστόρημα του Νίκου Θέμελη, αναδεικνύει όπως ο ίδιος αναγνωρίζει τον πλέον αθώο και έντιμο, τον παπά- Μιχάλη ως άγγελο τιμωρό όσον αφορά τους ατιμώρητους έμπορους του θανάτου.
Άθελά μου τον θυμάμαι σε προηγούμενη συνάντηση να ταίζουμε στο μπαλκόνι τα περιστέρια. Να ξαναλέμε τα ίδια, για το πόσο “αποκαλυπτική είναι η ήττα,- τελικά,- για τον ήρωα”:
“Η ήττα απογυμνώνει από εξωτερικά, κυρίως, στοιχεία δύναμης. Κι αν είναι και εσωτερικά, σίγουρα γονατίζει. Και το ερώτημα που γεννιέται είναι με τι δυνάμεις έχει την δυνατότητα κανείς να ξανασταθεί στα πόδια του. Τι μέσα έχει για να αντιμετωπίσει και να διαχειριστεί την ήττα”.
Αφάνταστα και επώδυνα επίκαιρος, επανέρχεται με το φως του ερέβους όσον αφορά την λογοτεχνία, στη Μνήμη. Σε μιαν εποχή που αναμφισβήτητα “οι άνθρωποι είναι πολύ πιο ευάλωτοι σε μια καθημερινότητα που καταβροχθίζει”. Θύματα και οι ίδιοι που “καταναλώνουν και αυτοκαταναλώνονται. Αλλά “όσο αυτοκαταναλώνονται, τόσο περισσότερο η μνήμη πάει περίπατο, μαζί και η ταυτότητα και πολιτισμός της”.
Περιοδικό Εικόνες, τον Νοέμβριο που μας πέρασε, με αφορμή το τελευταίο βιβλίο, η τελευταία μας συνέντευξη
