τίποτα δεν είναι οριστικό, ούτε καν το τέλος

Η Αγγέλα Γαβρίλη για το βιβλίο της Ελένης Γκίκα «Το μπολερό δεν ήταν του Ραβέλ», εκδ. Καλέντη

Το μυστήριο στο πρώτο νουάρ της Ελένης Γκίκα ξεκινά ήδη από τον τίτλο, με μία κατηγορηματική δήλωση: Το μπολερό δεν ήταν του Ραβέλ. Αυτό είναι το πρώτο κλειδί που δίνεται στον αναγνώστη, για ξεκλειδώσει το βιβλίο: όπως και στη ''Γυναίκα της Βορινής Κουζίνας'', η Ελένη δημιουργεί ένα κείμενο κλειδωμένο, δίνοντας όμως μέσα από τα σύμβολα που χρησιμοποιεί, τα κλειδιά για να το ανοίξει ο αναγνώστης. Θα μπορούσα να πω ότι το μυστήριο στο βιβλίο είναι σε μεγάλο βαθμό το ίδιο το βιβλίο αλλά όπως σε κάθε αστυνομικό, υπάρχουν εκείνα τα στοιχεία μέσα στην πλοκή, που οδηγούν στην επιλύση του.

Ας δούμε τα στοιχεία αυτού του μυστηρίου ένα-ένα, προκειμένου να βρούμε το νήμα που θα μας οδηγήσει στην κλειδαριά την οποία ανοίγει το κλειδί του τίτλου.

Το ''Μπολερό'' είναι ένας λαβύρινθος από βιβλία, χώμα και μουσική, τα βασικά υλικά με τα οποία χτίζει το κείμενό της η συγγραφέας. Αυτά είναι τα υλικά και έπειτα υπάρχει και το σχέδιο του οικοδομήματος: αρχιτέκτονες το αίμα, με τη διπλή σημασία του για τη ζωή και για το θάνατο, και ο έρωτας.

Βιβλία λοιπόν ως υλικό για το βιβλίο: οι διακειμενικές αναφορές από αγαπημένους συγγραφείς της Ελένης αντικαθιστούν τους διαλόγους μεταξύ των ηρώων: αφηγούνται την ιστορία τους μέσα από τα λόγια άλλων. Κυρίαρχος βεβαίως, ο Μπόρχες: εκείνος και ο κόσμος του κρατούν όλα τα κλειδιά του μυστηρίου, τα γραπτά του είναι ο συνδετικός κρίκος που ενώνει τους δύο ήρωες. Το ζευγάρι των βασικών ηρώων ακούει σε παράξενα ονόματα, σημαίνοντα και σημαινόμενα ταυτόχρονα, που τους κρύβουν και τους αποκαλύπτουν την ίδια στιγμή. Θα συναντηθούν τυχαία, ναυαγοί στον ωκεανό του διαδικτύου, όπου όλα συνυπάρχουν σε έναν μη-τόπο, αλλά αυτή η τυχαία συνάντηση είναι ραντεβού (μια αγαπημένη φράση της Ελένης Γκίκα που συχνά έχω ακούσει από τα χείλη της).

Το επόμενο στοιχείο είναι το χώμα: το χώμα περιέχει τους νεκρούς, τους προγόνους, τη μνήμη, και βέβαια το χώμα είναι η πρώτη ύλη για να δημιουργηθεί το γκόλεμ, το χωμάτινο πλάσμα της εβραϊκής παράδοσης που αποκτά ζωή με τη μαγική δύναμη του λόγου, ένα πολύ ισχυρό σύμβολο στο γραπτό σύμπαν της Ελένης Γκίκα.

Ακολουθεί η μουσική γιατί μπορεί το μπολερό να μην είναι εκείνο του Ραβέλ, αλλά ο ρυθμός αυτής της μουσικής σύνθεσης διατρέχει το βιβλίο από τη μια σελίδα ως την άλλη, αλλά και τις ζωές των ηρώων. Και τίποτα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ρυθμό.

Τι λείπει ακόμα; Το αίμα, για ξεκινήσει το βιβλίο να ζει, το μυστήριο να ξεδιπλώνεται. Αίμα για τη ζωή και αίμα για το θάνατο, αφού το βιβλίο ως νουάρ ξεκινά με μια δολοφονία στην εποχή του Εμφυλίου στην είσοδο ενός νεκρομαντείου. Αυτή η γραμμή αίματος διασχίζει δυο γενιές και ποτίζει όλη την πλοκή μέσα από τα ματωμένα ίχνη ενός σίριαλ κίλλερ που αφήνει πίσω του πτώματα και μουσικές παρτιτούρες.

Τέλος ο έρωτας, όπως πάντα απρόσκλητος και απρόβλεπτος. Αμαρτίες γονέων που κάνουν τα τέκνα τους να ερωτευτούν... Λάθος άνθρωποι τη σωστή στιγμή ή μήπως οι σωστοί άνθρωποι τη λάθος στιγμή; Ένα ακόμα μυστήριο προς επίλυση - και όχι μόνο στο βιβλίο της Ελένης.

Με όλα αυτά τα στοιχεία, η Ελένη Γκίκα δημιουργεί μια ποιητική πεζογραφία με εικόνες ομορφιάς σκοτεινιασμένης, με σιωπές εγκυμονούσες τις αλήθειες που ο λόγος δεν αντέχει και με σύμβολα, τόσα πολλά που φτιάχνουν μια καινούρια γλώσσα: σε αυτό το μυθιστόρημα, πράγματι, η συγγραφέας δημιουργεί μια νέα γλώσσα ή ίσως επαναφέρει στη ζωή μια νεκρή γλώσσα. Στην αρχή σε παραξενεύει, έπειτα ακούγεται όλο και περισσότερο οικεία... Και μετά θυμάσαι ότι τη μίλαγες σε άλλες εποχές, σε άλλες ζωές, με νεκρούς προγόνους.

Η γραφή της είναι απαιτητική. Τίποτα δεν σου δίνεται εύκολα, πρέπει να το κερδίσεις, να το αποκωδικοποιήσεις και να το τοποθετήσεις στη σωστή του θέση.

Αν έπρεπε να χαρακτηρίσω το βιβλίο, δεν θα το ονόμαζα μυθιστόρημα αλλά «Βιβλίο των Σκιών», όπου οι γενιές των μάγων και των μαγισσών (κι οι συγγραφείς δεν απέχουν πολύ από τους μάγους) καταγράφουν τα ξόρκια τους.  Ως κατακλείδα: όλοι τις ίδιες ιστορίες λέμε από την αρχή του κόσμου κι όλες οι ιστορίες είναι μία, από διαφορετικούς αφηγητές –  είναι γκόλεμ, χωμάτινα πλάσματα που τους δίνουμε ζωή ή τους την αφαιρούμε με τη δύναμη του λόγου. Η διαφορά ανάμεσα στη λέξη που δίνει ζωή και στη λέξη που την αφαιρεί στο σύστημα της καμπάλα,της αποκρυφιστικής, εβραϊκής παράδοσης, είναι μόνο ένα γράμμα... Η απόσταση ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο είναι μόνο ένα βήμα. Η Ελένη Γκίκα τόσο στο Μπολερό, όσο και στα άλλα γραπτά της, καταργεί αυτό το βήμα, αυτήν τη μικρή αλλά καθοριστική απόσταση. Ζωή και θάνατος, ζωντανοί και νεκροί συνυπάρχουν και συνδιαμορφώνουν την έκβαση των γεγονότων. Υπό αυτή την οπτική, το βιβλίο της Ελένης είναι ένα μεταφυσικό νουάρ που σε κλείνει μέσα του όχι με σκοπό να ανακαλύψεις το δολοφόνο, αλλά για να σου πει ακριβώς αυτό: όλα είναι ένα, όλα συμβαίνουν ταυτόχρονα και τίποτα δεν είναι οριστικό, ούτε καν το τέλος.