Η Ιστορία διδάσκει μόνον όσους θέλουν να διδαχτούν

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Έθνος “Ιστορία Σήμερα” (Σάββατο 9 Μαρτίου 2013)

Ρέα Γαλανάκη

“Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ Πασά”, “Θα υπογράφω Λουί”, “Ελένη ή ο Κανένας”, “Ο αιώνας των λαβυρίνθων”, “Αμίλητα βαθιά νερά”, “Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα”... σχεδόν όλα τα βιβλία της ακουμπούν στην Ιστορία. Οι ήρωές της και οι ηρωίδες της υπήρξαν υπαρκτά πρόσωπα, αλλ' η ζωή και τα πάθη τους αφορούν γενικότερα το ανθρώπινο δράμα. Διότι μπορεί “τα πάντα (να) γίνονται όπως ήταν το αναμενόμενο να γίνουν” αλλά “οι μύθοι, όπως και η ιστορία φτάνουν μέχρι τον καθένα μας για να γίνουν μέρος της αυτοσυνειδησίας”.

- “Από τη ζωή στη λογοτεχνία” το τελευταίο βιβλίο σας, κυρία Γαλανάκη Κι από την Ιστορία στη λογοτεχνία και στη ζωή;

- Η μόνη κίνηση για ένα συγγραφέα είναι από τη ζωή στη λογοτεχνία. Η ιστορία δηλαδή «προσωποποιείται». Η αντίληψη του καθενός μας για την ιστορία είναι μέρος της προσωπικής μας ταυτότητας. Υπάρχει, φυσικά, ένας σταθερός πυρήνας, αλλά τόσο η προσωπική ταυτότητα, όσο και η αντίληψη του καθενός μας για την ιστορία, εμπλουτίζονται όσο ζούμε. Φτάνει να έχουμε ανοιχτό μυαλό, και θάρρος, για καινούριες παραδοχές ή απορρίψεις.

Από ’κει και πέρα, ο συγγραφέας μπορεί να εμπνευστεί και από την ιστορία και από τη μυθολογία, και από την επικαιρότητα. Από παντού - φτάνει κάτι να τον συγκινεί βαθιά, για να μπορέσει να το αναπτύξει. Για τη ζωή του θα μιλήσει έτσι κι αλλιώς.

- Τι πρέπει να διαθέτει ένας ήρωας (ή μια ηρωίδα) για να γίνει ήρωάς σας; Πώς επιλέγετε τα μυθιστορηματικά σας πρόσωπα;

- Το δράμα της ζωής τους, ένα αίσθημα δικαιοσύνης, η λήθη που τους έχει πλακώσει. Ακόμα, η δυνατότητα που μου δίνει η ζωή τους να εμβαθύνω στη δική μας ζωή κι εποχή. Τελειώνοντας ένα βιβλίο, είμαι πάντα διαφορετική. Χρωστώ ευγνωμοσύνη στους ήρωές μου για όσα μου δωρίζουν.

- “Μια πατρίδα έχει πάντα ανάγκη από το παρελθόν της”, για την δική σας γενέθλια γη το έχετε κάνει κατ' επανάληψη. Τους κουβαλάμε τους ήρωές μας, κυρία Γαλανάκη;

- Δεν υπάρχει τόπος χωρίς τον χρόνο του, δεν υπάρχει σπίτι χωρίς το θεμέλιο του, δεν υπάρχει άνθρωπος χωρίς τους γεννήτορές του. Ποιο είναι όμως αυτό το παρελθόν; Διότι με το παρελθόν παίζονται πολλά παιχνίδια. Η λογοτεχνία προσπαθεί να φωτίσει κάπως τις κρυφές πτυχές και τις αποσιωπήσεις, προσπαθώντας να καταλάβει τους μηχανισμούς που κινούν τον ανθρώπινο βίο, και πολύ συχνά δημιουργούν πλαστές, έως και καταστροφικές καταστάσεις.

Όσο για τους ήρωές μου, τι να πω; Σίγουρα με συντροφεύουν μετά το βιβλίο, μερικοί μπαίνουν και σε επόμενα γραπτά μου. Η συγκίνησή μου από τον καθένα τους δείχνει, νομίζω, ότι ήδη με απασχολούσαν τα ερωτήματα που άπλωσε μπροστά μου η δραματική τους ζωή, πριν «συναντηθώ» μαζί τους. Αλλιώς θα διάβαιναν κι αυτοί μαζί με χιλιάδες άλλες καθημερινές πληροφορίες.

- Είναι η εποχή μας, κυρία Γαλανάκη, εποχή των λαβυρίνθων; Και αν ναι, ποιος ο δικός μας λαβύρινθος και ποιος ο μίτος να βγούμε απ' αυτόν;

- «Σε λίγο, πάνω στη γραμμή του ορίζοντα, ρόδινος άρχισε να ξετυλίγεται ο μίτος μιας ακόμη ανεξερεύνητης αυγής. Ο μίτος ενός ακόμη ανεξερεύνητου αιώνα.». Είναι η τελευταία, η «προφητική» πρόταση από τον Αιώνα των Λαβυρίνθων, ένα μυθιστόρημα που αφορούσε στον 20^ο αιώνα.

Ναι, βρισκόμαστε στην καρδιά ενός καινούριου λαβύρινθου, γι’ αυτό και δεν γνωρίζουμε την έξοδο. Σκέφτομαι ότι από τον κρητικό μύθο δεν σώθηκε ούτε ένα όνομα από το πλήθος των νεαρών και ευγενών θυμάτων, παρά μόνο του Μινώταυρου, του Θησέα και της τραγικής Αριάδνης. Και λέω πως, αν κάποιοι δώσουν τις αιματηρές και τραγικές τους λύσεις, εμείς θα ανήκουμε στα ανώνυμα θύματα.

- Οι “Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα”, υπήρξε “ένα "διπλό" βιβλίο, που αποκαλύπτει ότι μύθος και σύγχρονη ζωή συμπλέκονται σε ενιαίο σώμα, όπως άλλωστε και η λογοτεχνία με την πραγματικότητα”. Η σύγχρονη πραγματικότητα πού έχει τις ρίζες της και γιατί τελικά από την ιστορική αλυσίδα ο άνθρωπος φαίνεται να μη μαθαίνει ποτέ;

- Η ιστορία διδάσκει μόνον όσους θέλουν να διδαχτούν. Πρέπει να το θες, για να διδαχτείς έστω και κάτι το ελάχιστο. Και δεν πρέπει να αγνοείς ότι το ίδιο ιστορικό γεγονός μπορεί να ερμηνευτεί με πάρα πολλούς τρόπους. Προσοχή λοιπόν στο ποιος μιλά για ποιον.

Το ίδιο συμβαίνει και με τους παλιούς μύθους. Στο μυθιστόρημα Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα ασχολήθηκα με την αναζωπύρωση κάποιων παλιών ρατσιστικών μύθων, που τρέφουν μέχρι και σήμερα το κακό. Οι μύθοι, όπως και η ιστορία, φτάνουν μέχρι τον καθένα μας για να γίνουν μέρος της αυτοσυνειδησίας του. Φτάνουν, με άλλα λόγια, από τον ευρύτατο «χαμένο χρόνο» του πολιτισμού στη σημερινή πραγματικότητα. Αν βρουν γόνιμο έδαφος, θα σπείρουν και θα θερίσουν. Αν βρουν πέτρες, θα γλιστρήσουν και θα φύγουν.

Όμως η ιστορία δεν ταυτίζεται με τον μύθο. Μια μεγάλη διαφορά, και σ’ αυτή μόνο θα σταθώ, είναι πως οι μύθοι είναι άχρονοι. Δεν έχουν, δηλαδή, σαφείς αναφορές τόπου χρόνου και υπαρκτών προσώπων, όπως έχει το ιστορικό γεγονός. Μπορεί να γίνονται πιο επικίνδυνοι οι μύθοι, με το άχρονο εκείνο χέρι που απλώνουνε και μας αγγίζουν.

- Η μνήμη μας είναι επιλεκτική, κυρία Γαλανάκη, και πόσο επισφαλής είναι αυτό που εμείς θυμόμαστε σαν Ιστορία;

* Η μνήμη μας είναι επιλεκτική όχι μόνο για την ιστορία, αλλά και για την προσωπική μας τη ζωή, έτσι τουλάχιστον ισχυρίζεται η επιστήμη. Επισφαλή είναι και τα δυο τους. Στην προσωπική ζωή είναι γενναίο, και απελευθερωτικό μαζί, να ανασύρουμε το οχληρό γεγονός, το καταχωνιασμένο μέσα μας, για να το επεξεργαστούμε και, ίσως, να ησυχάσουμε λιγάκι. Από το μέγα χάος της ιστορίας επιλέγουμε αυτό που μιλά στην καρδιά και την εποχή μας, όπως εμείς την εννοούμε. Δεν μπορείς ούτε να συλλάβεις, ούτε να θυμάσαι, ούτε να συγκινείσαι από «ολόκληρη την ιστορία». Η ιστορική επιλογή είναι ο μόνος τρόπος, ο μόνος καθρέφτης μας. το πιο σημαντικό Όμως, οι ερμηνείες για τα ιστορικά γεγονότα που επιλέγουμε είναι σημαντικές για τη λογοτεχνία. Όσο πιο πολλές ερμηνείες μαθαίνει ένας συγγραφέας για το ίδιο θέμα, τόσο πιο βαθιά σκάβει και πιο στέρεα οικοδομεί. Όσο πιο πολύ σέβεται την αυτονομία, τις ειδικές συνθήκες μιας ιστορικής στιγμής, τόσο καλύτερα διακρίνει την εκλεκτική της συγγένεια με την εποχή του. Διότι ταυτιζόμαστε με το επιλεγμένο θέμα τόσο μόνο, όσο μπορεί να ταυτιστεί το άυλο είδωλό μας μέσα στον καθρέφτη με το φτιαγμένο από σάρκα και πνεύμα σώμα μας.